İran, Şah yönetiminin devrildiği 1979'daki devrimden bu yana kendine özgü bir devlet yapılanmasına sahip.
Ülkenin yönetim yapısı, kuvvetler ayrılığı prensibine dayanıyor. Yasama, yürütme ve yargı organları, devletin işleyişinde ayrı ve bağımsız yetkilere sahip ancak bu organlar üzerinde geniş yetkilerle donatılan liderlik makamı, yönetimin merkezinde yer alıyor.
İran'da kuvvetler ayrılığı prensibi, yasama, yürütme ve yargı organlarının bağımsızlığını öngörse de liderin geniş yetkileri bu organlar üzerinde belirleyici bir etkiye sahip.
İran Anayasası'nın 57'nci maddesinde devletin temel organları, ülkenin en üst düzey makamı kabul edilen "Rehber"in denetimi altında faaliyetlerini yürüten yasama, yürütme, yargı olarak tanımlanıyor.
Ülke lideri Ayetullah Ali Hamaney, İran'ın en üst makamı olan "Velayet-i Fakih" kurumunu temsilen ülkeyi "Rehber" sıfatıyla idare ediyor.
Fıkıh alimlerinin yönetimi anlamına gelen Velayet-i Fakih, İran İslam Cumhuriyeti Anayasası'nın da temelini oluşturuyor.
Velayet-i Fakih'in başındaki Veliyy-i Fakih, "Mehdi'nin yeryüzündeki vekili olan Şii din adamı" anlamına geliyor. Veliyy-i Fakih, "Mehdi"nin yeniden ortaya çıkışına kadar İslam ümmetinin yöneticisi olarak da görülüyor.
Şii Müslümanların inancında Hazreti Muhammed'in 12'nci kuşaktan torunu "Mehdi"nin bir gün dünyaya dönerek yeryüzündeki gerçek adaleti sağlayacağına" inanılıyor.
Yasama: İslami Şura Meclisi
Yasama organı "İslami Şura Meclisi" olarak adlandırılan parlamento, 4 yılda bir seçimle işbaşına gelen 290 milletvekilinden oluşuyor. Yasaların hazırlanması, onaylanması ve değiştirilmesi görevlerini üstlenen Meclis, ayrıca hükümetin faaliyetlerini denetliyor.
Gerektiğinde bakanları sorgulayan parlamento, bazı durumlarda güvensizlik oyu ile bakanları azledebilme yetkisine sahip bulunuyor. Bununla birlikte Meclisin kabul ettiği yasa tasarıları, Anayasayı Koruyucular Konseyi'nin onayı olmadan yasalaşamıyor.
Ülkenin en kritik kurumlarından biri olan Anayasayı Koruyucular Konseyi’nin 12 üyesinden 6'sını doğrudan liderlik makamı atıyor.
Anayasayı Koruyucular Konseyi, cumhurbaşkanlığı seçimlerinde de adayları eleme yetkisine sahip. Öyle ki 5 Temmuz'da yapılan cumhurbaşkanı seçiminin ikinci turunda Cumhurbaşkanı seçilen Mesud Pezeşkiyan'ın 2021'deki cumhurbaşkanı adaylık başvurusu Konsey tarafından reddedilmişti.
Yürütme: Hükümet
İran'da yürütme kuvveti, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulundan oluşuyor. Cumhurbaşkanı, halk tarafından 4 yıllık süre için seçiliyor ve 75 yaşını doldurmadığı sürece iki dönem üst üste görev yapabiliyor.
Devletin günlük yönetiminden sorumlu olan Cumhurbaşkanı, ekonomi, iç politika ve dış ilişkiler gibi konularda icra yetkilerine sahip. Cumhurbaşkanı, Anayasa'ya göre, hükümeti kurar, bakanları atar ve devletin günlük işleyişini denetler.
Buna karşılık Cumhurbaşkanı'nın yetkileri, Rehber'in stratejik yönlendirmeleriyle sınırlı.
Bakanlıklar, Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi, Merkez Bankası, Bütçe ve Planlama Teşkilatı ve İstihbarat Bakanlığı gibi kurumlar Cumhurbaşkanı'na bağlı görev yapıyor.
Yargı Erki
Ülkede hukukun uygulanması ve adaletin sağlanmasından sorumlu olan Yargı Erki, Yüksek Mahkeme, (Yargıtay) Başsavcılık ve Devrim ve Genel Mahkemeler gibi çeşitli organlardan oluşuyor.
Ülkenin en üst otoritesi: Rehber
İran'ın en yüksek siyasi ve dini makamı Hamaney'in temsil ettiği Rehberlik makamı, tüm devlet organları üzerinde geniş yetkilere sahip.
Cumhurbaşkanı dahil olmak üzere tüm devlet organlarının üzerinde bir otoriteye sahip Rehber, İran Ordusu, Devrim Muhafızları Ordusu başta olmak üzere Silahlı Kuvvetlerin Başkomutanı olarak iç güvenlik ve dış politika konularında da belirleyici rol oynuyor.
Üst düzey komuta kademesi ve Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi Genel Sekreteri gibi üst düzey güvenlik yetkilileri de doğrudan kendisi tarafından belirleniyor.
Ülkenin genel politik yönelimini belirleyerek stratejik kararlar alma yetkisine sahip Rehber, bu sayede iç ve dış politika, ekonomi ve güvenlik gibi geniş yelpazede konularda etkili oluyor.
Yargı sisteminin üst düzey yetkililerini atayan Rehber, devlet radyo ve televizyon kurumunun yöneticilerini de yine kendi belirliyor. Bu durum, kamuoyunun yönlendirilmesi ve bilgi akışının kontrol altında tutulması açısından da kritik öneme sahip.
Kamu kurumları, özerk kurum ve kurullarda da temsilcileri bulunan Rehber, ayrıca zorunlu başörtüsü uygulamaları konusunda kararları alan Kültür Devrimi Yüksek Konseyi ve internetin denetlenmesi ve erişim engellerini belirleyen Siber Alem Yüksek Konseyi'nin başkanlarını da doğrudan atıyor.
Ülke liderinin vefatı halinde halefini Uzmanlar Meclisi belirliyor. Anayasaya göre, Uzmanlar Meclisi'nin yetkisi Rehber'i seçmek, denetlemek ve gerekli durumda azletmek.
Uzmanlar Meclisi, 8 yılda bir doğrudan halk tarafından seçilen 88 din adamından oluşuyor. Uzmanlar Meclisi seçimlerine katılmak isteyen kişiler de Anayasayı Koruyucular Konseyi'nin onayına tabi durumda.
Pezeşkiyan'ın istediği adımları atabilmesi Hamaney'in desteğine bağlı
İran'da 5 Temmuz'da yapılan cumhurbaşkanı seçiminin ikinci turunda reformist aday Mesud Pezeşkiyan, oyların yüzde 53,7'sini alarak ülkenin 9'uncu Cumhurbaşkanı seçildi.
Seçim kampanyalarında ve münazaralarda, ülkenin iç ve dış politikasında önemli değişiklikler yapmayı hedefleyen söylemlerde bulunan Pezeşkiyan'ın seçilmesi ülkede önemli değişikliklerin habercisi olarak görülse de İran'ın siyasi yapısında Cumhurbaşkanı'nın yetkileri, devletin en yüksek makamı olan Rehber'in geniş otoritesiyle sınırlandırılmış durumda.
Bu açıdan bakıldığında Pezeşkiyan'ın Cumhurbaşkanı olarak istediği adımları atabilmesi Hamaney'in desteğine bağlı.
Muhabir: Ahmet Dursun